काशिनाथ शांबा लोलयेकार हांची अेक मुलाखत


(एस.डी.तेंडुलकार हांच्या 'वालोर' पुस्तकात (राजहंस वितरण, 1998) आशिल्ल्या मुलाखतींतल्यान कांय वेंचिक प्रश्न हांगा घेतल्यात. सविस्तर मुलाखतीखातीर पुस्तक पळोवचें)


- तुमी ‘काशिनाथ शांबा लोलयेकार’ ह्या टोपण नावान कविता बरयतात, ताचें कारण कितें ? स्वताच्याच नावान तुमकां कित्याक बरोवचेंशें दिसना ?
- घडये हो म्हज्यांतल्या डिस्टॉर्टेड पर्सनालिटीचो भाग आसूं येता. शिवाय प्रत्येक मनशांत ‘जेकिल अ‍ॅन्ड हाईड’ आसताच अशें म्हजें मत.

-तुमी कविता बरोवपाक केन्ना कॉमेस केलें ?
-म्हाका दिसता, वयाच्या धाव्या-इकराव्या वर्सा. पूण हांवें म्हजी पयली कविता बरयल्ली मराठींतूच. ‘मला वाटते पक्षी व्हावे’ अशे पद्धतीची ती आसली. शिवाय ताचे उपरांत कांय वर्सा हांव फकत मराठीतूच कविता बरयतालो.

- मागीर तुमी कोंकणीकडेन कशे वळ्ळे ?
- खंयचेय भाशेंत कविता बरयतलो जाल्यार ते भाशेंतलो ‘स्लँग’ कवीक नीट खबर आसचो पड्टा. तेन्नाच तो त्या काव्यपरंपरेंत नवी भर घालूंक शकता. म्हाका मराठी परस कोंकणीचो ‘स्लँग’ चड बरो खबर आसलो, म्हणून उपरांत कोंकणींत हांवें कविता बरोवपाक कॉमेस केलें. बेठो कोंकणीभक्त म्हणून न्हंय.


-तुमचे कवितेचेर खंयच्या खंयच्या कवींचे संस्कार जाल्यात ?
- संस्कार हे प्रत्येक लेखक-कवीचेर जाताच. मागीर रमेळ (एसआयसी) वेळुस्कार सारक्या कवीन जरीय कितलेंय त्या प्रस्नाचें उत्तर दिवपाचें टाळ्ळें, तरीय तो जाताच हे खरें. अनुकरण आनी संस्कार ह्यो दोन वेगवेगळ्यो गजाली आसात. मर्ढेकरांचेर जसो तुकाराम आनी इलियट हांचो संस्कार जाला, तेचप्रमाण इलियटाचेर एझरा पांऊडचो संस्कार आसा. हे पद्धतीन ही संस्काराची परंपरा चालूच आसता. म्हाका दिसता म्हजेर खंयच्याच कोंकणी कवीचो संस्कार जावंक ना. कारण म्हाका आदर्श असो खंयचोच कवी अजून कोंकणीत म्हाका दिसूंक ना. म्हजेर संस्कार जाला तो कोंकणी भायल्या कवींचो. तुकारामाचे अभंग, पोरनीं हिंदी फिल्मी गीतां, गझल, शेर-शायरी, पु.शि. रेगे हांची कविता ह्या सगल्याच गजालींचो म्हजे कवितेचेर संस्कार जाला. तेंच कित्याक, भालचंद्र नेमाडेंंच्या ‘कोसला’ ह्या कादंबरीचो लेगीत म्हजे कवितेचेर संस्कार जाल्लो आसा. तशेंच गोंयच्या लोकगीतांचो म्हजे कवितेचेर जाल्लो संस्कारूय मोटो आसा. गोंयच्या लोकवेदाकडेन नातें जाडपाचो (एसआयसी) तर हांव सतत प्रयत्न करीत आसतां.

- मुक्तछंदी नवकविता बरोवपाक सामकें सोपें अशें खूब जाणांक दिसता. ताचेविशीं तुमचें कॉमेंटस् ?
- अशें जांका दिसता तांका कविता म्हणजे कितें हेंच खबर नासतलें.

-तुमचे नदरेन कविता म्हणजे कितें ?
- तें सगलें विस्कटावणी करून सांगतलो जाल्यार व्हडलो टीकालेख बरोवचो पडटलो.

- तरीय लेगीत थोडक्यांत सांगशात ?
- बरें आसा. जशें सुचता तशें सांगतां. कविता म्हणजे कितें हाचो विचार करतलो जाल्यार कविता आनी भाशा हांचो संबंद तपासून पळोवचो पड्टलो. कवितेंत भाशेंचें एक उच्च रूप प्रस्थापित जाल्लें आसता. ह्या प्रकारचें रूप हेर वाङ्मयप्रकारांत आमकां दिसूंक शकना. कारण हेर वाङ्मयप्रकारांत भाशा हें संवादरूपी माध्यम आसता. उलट कविता ह्या वाङ्मयप्रकारांत भाशा समागमरूपी जाल्ली आसता. कवीचो  समागम भाशेकडेन आनी भाशेचो समागम रसिकांकडेन असो हो काव्यप्रवास आसता. ह्या समागमातल्यानूच कविता जल्माक येता. ते नदरेन कवितेेंत भाशा ही सर्वभौम आसता अशें म्हणू येता. हाचोच अर्थ असो की कवी जेन्ना भाशेकडेन समागम करता तेन्ना तो कवितेक जल्माक घालता आनी ती कविता, त्या कवितेंतली भाशा जेन्ना रसिकांकडेन समागम करता तेन्ना त्या कवितेच्या जल्माचें ‘सार्थक’ जाल्ले आसता. कवी आनी रसिक हांका जोडपी पूल म्हणजेच ती कविता आसता मात ह्या प्रकाराचो समागम घडलेबगर तो पूल उबोच रावंक शकना.

- पूण केन्ना केन्ना हो ‘काव्यसमागम’ घडपाक आडखळीय येतात, हाचे कारण कितें ? वा होच प्रस्न वेगळ्या उतरांनी विचारचो जाल्यार, अमूक-अमूक कविता कळना कित्याक ?
- ताचें सादें उत्तर दिव येता ते अशें की भाशेकडेन समागम करपाक वा घेवपाक एकतर कवी नाजाल्यार रसिक कमी पडला आसतलो. मात हो प्रस्न निकालांत काडपाक दोगांयच्या समागमाच्या कुवतीचेर हाचें उत्तर थारतलें.

- आमच्या प्राचीन भारतीय कामशास्त्रात समागम करपाची चौर्‍याऐंशी आसनां सांगल्यात. तेप्रमाण भाशेकडेन समागम करपाचीं विविध आसना आसतात काय कितें ?
- तुमचो प्रस्न उपरोधित आसा. पूण खरें सांगू, भाशेेकडेन लेगीत समागम करपाची अनेक आसना आसतात. त्या आसनाक ‘कवितेंतल्यो भाशीक शक्यता’ वा ‘लँग्वेश पॉसिबिलिटीज’ अशें म्हणू येता. पूण हीं आसनां कवीच भाशेकडेन करता, रसिक न्हय, रसिकाचें काम फकत त्या आसनांचे सौंदर्य तोखेवपाचें, नियाळपाचें आसता. आतां हो मुद्दो तुमी ब्ल्यू फिल्माच्या पातळीर व्हरचेना अशी हांव आस्त बाळगितां.

- पूण ‘भाशीक शक्यता’ म्हणजे कितें ?
- भाशेंत परत-परत तींच-तींच उतरा, तींच-तींच वाक्यां आमी वापरीत आसतात. तेच खातीर कविता ह्या ल्हान अवकाश आशिल्ल्या वाङ्मय प्रकारांत कवीन भाशा अशे तरेन आटयल्ली आसता की तातूंतल्यान सदच्याच उतरांचे वा वाक्यांचे म्हणजेच पर्यायान सबंद भाशेचेंच नवें सृजनशील अवतारीकरण जावंक जाय. हो भाशा आटोवपाचो प्रयत्न म्हणजेच कवितेंतल्यो भाशीक शक्यता सोदपाचो  वा फुलोेवपाचो एक प्रयत्नूच म्हणचो पड्टलो.  उदाहणार्थ, ह्यो सकयल दिल्ल्यो गीताच्यो ओळी पळयात :

सपने में सजन से दो बातें
एक याद रही एक भूल गये ।

आतां ह्या दोन ओळींत प्रेयसी म्हणटा की ‘सपनांत हांवें म्हज्या प्रियकराकडेन दोन गजाली केल्यो. तातूंतली एक याद उरली, तर एक विसरलें’. आतां हातूंत गंमत अशी की ‘दो बातें’ म्हणजे संख्याशास्त्रीय नदरेन कितें दोनूच गजाली न्हंय. तर ‘कांय गजाली’ असो ताचो लौकिक अर्थ आसा. म्हणजेच त्यो धा गजालीय आसूंक शकतात. पूण वाक्यप्रचारांत म्हणटना मात आमी ‘दोन गजाली केल्यो’ असो उल्लेख करतात आनी त्या गजालींकडेन ‘टोटली’ पळयतात.आतां हांगा गंमत अशी आसा की कवीन हो लौकिक अर्थ सरळ टाळून ‘दोन’ ह्या संख्याशास्त्रीय आकड्याकूच हांगा म्हत्व दिलां. आनी फुडें तातूतली एक गजाल विसरप आनी एक याद उरप ह्या विरोधाभासांतल्यान ह्या ‘दो बातें’ची टोटॅलिटी स्प्लीट-अप करून, खंयची गजाल तिका याद उरली आनी खंयची ती विसली हाचो संभ्रम निर्माण केला. आनी जागेपणीचो अणभव लेगीत सपनाळो करून उडयला. आतां हांगा भाशीक शक्यता निर्माण जाली ताचें कारण कवीन लौकिक अर्थ टाळून एक सृजनशील भाशीक स्वातंत्र्य घेतलां म्हणून.
आनीक एक उदाहरण घेवया. माधव बोरकाराची एक ल्हान, फकत स उतरांची कविता आसा. कविता अशी :

गंगे गंगे
सुखांत राव
दुखांत व्हाव.
...
‘उतरांचो मंत्रनाद’ हो लेगीत भाशीक शक्यता फुलोवपाचो आनीक एक प्रकार आसा. बाकीबाबांची कविता ही ह्या ‘नादमय’ वा ‘लिरिक’ प्रकारच्या भाशीक शक्यतेचे बरे उदाहरण आसा.

- कवितेंत ‘परिमाण’ आनी ‘भाशीक शक्यता’ ह्यो दोन वेगवेगळ्यो गजाली काय त्यो एकूच ?
- ‘भाशीक शक्यता’ हो ‘परिणाम’ ह्या संकल्पनेचो फकत एक म्हत्वाचो घटक जावन आसा

-तुमची कवितेची व्याख्या कितें ?
- ल्हान भाशीक अवकाशांत अणभवाच्या विविध भाशीक शक्यतांचो जो कितें व्यूह वा अरेंजमेंट तयार जाता, ताकाच कविता म्हणटात.
ह्या व्याख्येची विस्कटावणी करून सांगची जाल्यार अशें म्हणूं येता की भाशा ही आमकां आयती मेळटा पूण भाशीक शक्यता  तशो रेडिमेड मेळनात. तांचो सोदूच घेवचो पडटा. कवी जेन्ना कवितेंत भाशा वापरता तेन्ना तो विशिश्ट समाजांतल्या संस्कृतीचोच एका अर्थान वापर करीत आसता. ते नदरेन दर संस्कृतीप्रमाण कवीचो भाशीक शक्यतेचो सोद बदलू येता. कवितेंत बेठी प्रमाण भाशा नासता. तर रुढ भाशीक-संस्कृती, कवीचो अणभव हांच्या फांटभूंयेर केल्लो भाशीक शक्यतांचो सोद आसता. तशेें पळोवंक गेल्यार बोलीभाशेंत अनेक भाशीक शक्यतांची बीजां आसतात. तेचखातीर प्रमाण भाशा जेन्ना सामकी मरगळटा, तेन्ना ती बोलीभाशेंतल्यान ऑक्सीजन घेता हो भाशाशास्त्रांतलो सिद्धांत जमेक धरून अशें म्हणू येता की कवी भाशेक, बोलीभाशेवांगडाच अंतरीच्या बोलीचोय ऑक्सीजन दित आसता. कवितेंत प्रतीक, प्रतिमांचो वापर होवूय भाशीक शक्यता फुलोवपाखातीर केल्लो आसता. पूण हांगा हेंवूय लक्षांत घेवंक जाय की एखादें प्रतीक, प्रतिमा भोवोन - भोवोन यांत्रिकपणान वापरलें की तांतूतलो आशय बेळशता, ताका मरगळ येता, आनी कवितेंत नव्यो भाशीक शक्यता फुलपाक पावनात. तेखातीर प्रत्येक उतराची, प्रतिकांची, प्रतिमांची वेगवेगळी सृजनशील काँबिनेशन्स करपांत जर कवी यशस्वी थरलोे, जाल्यारूच तो बरी कविता जल्माक घालूंक शकता. सगल्या वाङ्मयप्रकारांत काव्य हो मुळावो आनी आदीम वाङ्मयप्रकार. आमच्या पुराणकथांत तर ह्या काव्यबंधाचो जास्तीत जास्त वापर जाल्लो आसा. उदाहणार्थ हरिश्‍चंद्र तारामतीचीच स्टोरी घेयात. हरिश्‍चंद्रान आपल्या सपनांत विश्‍वामित्र रूशीक सगलें राज्य दिवप आनी दुसरे दिसा वास्तवात खुद्द विश्‍वामित्र हरिश्‍चंद्राकडेन तें राज्य मागूंक येवप हातूंतलो ‘काव्यबंध’ म्हाका भारावन उडयता. गॅब्रिअल गार्सिया मारक्वेज सारके आधुनिक लेखक आपल्या लेखनांत जो ‘मॅजिक रिअ‍ॅलिजम’ वापरतात तो आमच्या पुराणकथांत शेंकड्यांनी  वर्सां आदीं वापरिल्लो आसा. ‘महाभारत’ आनी ‘रामायण’ हीं तर त्या संदर्भात मोटीं शिखरांच म्हणचीं पडटलीं.  कमीत कमी उतरांनी मोटो आशय सांगप हें कवितेेचें मुखेल लक्षण. तेखातीरूच हेर गद्यवाङ्मयप्रकारांत लेगीत लेखक आशयघनतेखातीर काव्याचे कांय  इलेमेंट्स वापरतात. हाचे उलट, सादी गद्य भाशा वापरून ती पोएटिक लेव्हलचेर कशी व्हरप हाचोय प्रयोग कवी करीत आसता.

- म्हणजे नक्की कितें ?
म्हज्याच कवितेंतलें उदाहरण ते नदरेन हांगा हांव दिवंक शकतां. म्हजी ‘कॉलेज’ नांवाची एक कविता आसा. तातूंत एक ओळ आसा :

‘कॉलेजींत शिकलों हांव उदास जावपाक’

पळोवपाक ही सादी गद्य ओळ दिसता. पूण ह्या मेजून पांच शब्दांत अनेक आंदोलनां आसात. कॉलेजींत आमी कित्याक वतात? तर गिन्यान घेवपाक, शिकपाक जें गिन्यान, शिक्षण आमकां आमच्या व्यक्तिमत्वाचो विकास घडोवन हाडूंक मदत करूंक शकता, आमचें उज्वल करिअर घडोवंक शकता. पूण हांगा ह्या ओळींत कवी तर ‘कॉलेजींत शिकलो हांव उदास जावपाक’ अशें म्हणटा. म्हणजेच, गिन्यान, शिक्षण, व्यक्तिमत्व, करिअर ह्या सगल्या गजालींविशीं तो उदास आसा होच अर्थ हांगा सूचित जाता. आनी परत ह्या सगल्या गजालींविशीं तो कित्याखातीर, खंयच्या कारणाखातीर उदास जाला होवूय प्रस्न हांगा साहजिकच उपस्थित जाता. जो प्रस्न आमकां शैक्षणिक, राजकीय, सामाजिक मळार रिगिल्ल्या विकृतीकरणाकडेन आनी खुद्द कवीच्या वैयक्तिक डिस्टॉर्शनाकडेन सरळ बोट दाखयता. कारण ह्या विकृतीकरणाक, ह्या डिस्टॉर्शनाक लागुनूच कवीक कॉलेजींत शिक्षण घेवचें सोडून समग्र जीणेविशींच उदास जावपाक शिकयला. आतां हीं इतलीं आंदोलनां ह्या साद्या दिसपी गद्य ओळींत दडिल्लीं आसात.

-कविता सुचपाचो तुमचो प्रोसेस कितें ?
- भूक - तान लागली की जसो जीव जाता तसोच तो कविता येवंक  लागली की जाता. भूक लागली की जशे पोटांत कावळे आड्डतात अशें म्हणतात, तशेंच कविता येवंक लागली की म्हज्या काळजांत कोण तरी आड्डता अशें म्हाका दिसूंक लागता. पोटाची भूक अन्न भागयता, तर कविता आत्मिक समाधान दिता. पूण भूक लागप आनी कविता येवंक लागप हांचो मूळ प्रोसेस तसो सारकोच. आतां काळजांत जो कोण कितें आड्डता ताचीं उतरां अस्पश्ट आसतात. एखादोच शब्द वा एखादेंच वाक्य म्हाका आयकूंक आयिल्लें आसता, म्हूण निमणो हांव पेन आनी कागद घेवन बसतां आनी काळजाकडेन कान लायतां. ती भितरलीं अस्पश्ट उतरां ‘क्लिअर’ करपाक पळयतां. केन्ना केन्ना तीं इतलीं अस्पश्ट आसतात की एक दोन ओळी बरयल्या उपरांत कविता फुडेंच धुकलना. खूब तकालस जाता. ते नदरेन म्हज्या एका कवितेचो अणभव तुमकां सांगचोसो दिसता. ‘काशि म्हण्टा’  ह्या झेल्यांत ‘आवयच्यान तर’ ही कविता आसा. ही कविता बरोवपाक एक पावसाळ्यात सुरवात केल्ली. आनी दोन तीन ओळी बरोवन कांयच सुचना म्हणून ती तशीच उडयल्ली. उपरांत ती हांव विसरूनूय गेल्लों. पूण गंमत म्हणजे फुडें दुसर्‍या पावसाळ्यात ती एक दीस म्हाका सट्करून उगडास जाली आनी तेन्ना एका झटक्यात ती अर्दवट कविता हांवें बरोवन पुरी केल्ली. म्हणजेच, ही कविता बरोवपाक हांवें एक वर्स घेतलें. उलट कांय कविता अश्योय आसात की त्यो एका बैठकीत हांवे पुर्‍यो केल्यात. उदाहणार्थ, ‘फात : एक रॉजार’ नावाची जी म्हजी कविता आसा ती हांवें पाच मिनटांत बरयल्या.