अेक समीक्षक म्हंटा

(डॉ. बाळकृष्णजी कानोळकार हांणी काशिनाथ शांबा लोलयेंकार हांच्या ‘काशिन म्हणपाचे सोडुंक ना’ ह्या काव्य झेल्याचेर बरयल्ल्या समीक्षा लेखातलो हो वेंचिक भाग. हो लेख ‘जाग’ कोंकणी मासिकाच्या डिसेंबर 2002 अंकात छापून आयिल्लो. तो डॉ. कानोळकार हांच्या ‘क्ष : समिक्षेंतलो’ (परा-प्रतिमा प्रकाशन, तुयें-पेडणें-गोंय, मार्च 2008, मोल : 92 रु.) पुस्तकांतय आसा. हो एका काव्यझेल्यावेलो लेख आसलो तरीय काशिनाथ शांबा लोलयेकार हांची समग्र कविता समजून घेवपाचे नदरेन म्हत्वाचो दिसता. काशिनाथ शांबा लोलयेंकार हांचेविशीं आनी तांची कविता हाचेरय लेख भाश्य करता.)


काशिन म्हणपाचें सोडूंक ना हो काशिनाथ शांबा लोलयेकार हाचो तिसरो काव्यझेलो. काशि म्हंटा (1982) आनी काशिक म्हणचेंच पडटा (1997) ह्या दोन झेल्यां उपरांतचो. ह्या झेल्यांतल्यो कविता फकत एका वर्सांतल्यो. दुसर्‍या झेेल्या उपरांत वट्ट सात वर्सां ताणें एकूय कविता बरोवंक नासली. आनी सात वर्सांची तफावत एकाच वर्सांत भरून काडली अशें तो म्हणटा. अशेंय म्हणूं येता-ह्या झेल्यांतल्यो कविता बरोवंक ताका पुराय सात वर्सां ‘कविते’क होरावची पडली. काशि म्हणटा तशें लोलयेकार कितें पारशेकार कितें तेच वरी, सात वर्सां कितें आनी सातशीं वर्सां कितें, ताका रावचें पडलें इतलें खरें. कित्याक ? जाप ना. कित्याक जाप ना ? हाकाय जाप ना. हे नाशिल्ले जापेचो सोद म्हणजेच काशिची कविता. तेंच तिचें अस्तित्व. तीच तिची नियती. आपल्या पयल्या झेल्यांतले पयलेच कवितेत शेवटाक काशि म्हणटा

म्हज्या फाटसून सगलें सोंपलें
तेन्ना कालच्या इतलींच वरां जाल्लीं

काशिचो हो नवो तिसरो झेलो सोंपता तेन्नाय बी कालचे इतलींच वरां जाल्यांत. ही घड्याळ काळाची. काळपुरसाची. नियतीची. काशिची कविता अशी नियतीक बांदिल्ली कविता. पूण ती नियती शरण न्हय. नियतीक बांदिल्ली आसतना लेगीत ती नियतीचेर सुंवार जाल्या आनी आपल्या अस्तित्वाचो सोद घेत रावल्या.

काशिची ही कविता अशे तरेन साबार कोंकणी काव्यसरस्पतीच्या मळार outstanding थरता. पूण ताची ही outstanding कविता कोंकणी साहित्य रसिकांनी, समिक्षकांनी लेगीत एका खेरीत अर्थान outstanding थारावन तिचे कडेन दुर्लक्ष केलां. कोंकणी कवितेच्या विकासाचे नदरेन हें बरें जावंक ना, अशें सांगीनशें दिसता. हातूंतली बरी गजाल इतलीच की हे सगलो outstanding त्रातामेंत सोंसून आनी पचोवन काशिन म्हणपाचें सोडूंक ना. आपल्या म्हणपा कडेन तो प्रामाणिक रावला आनी आपली outstanding वाट माड्डीत मुखार पावलां मारीत रावला. ताचो हो प्रवास म्हणजेच ताची ही नवी कविता - काशिन म्हणपाचें सोडूंक ना.

काशिक ही जगाभायली कविता मेळ्ळी खंयसर, असो एक प्रस्न उपरासूं येता. ताची जाप अशी : 

कुंवाळ्या भितर आंवाळो वाड्टा । देवबाप्पा सांबाळ करता.

हो आंवाळ्या कुंवाळ्याचो संवसार. हातूंत आंवाळ्याक आनी कुंवाळ्याक स्वतंत्र अस्तित्व ना. आसा ती गर्दी. गर्देक अस्तित्व आसुनूय नासता. काशिक आपणाली कविता हे गर्देंत होलमल्या. ही गर्दी फकत भायल्या लोकांची न्हय. तर ती खासा ताचे भितरली. आनी हे गर्देंत लेगीत तो एकसुरोच, एकमुळोेच उरला. काशि म्हणटा,

एक म्हणजे काशिनाथ
दोन म्हणजे शांबा
तीन म्हणजे लोलयेकार
काशिनाथ शांबा लोलयेकार


मुखार हेच कवितेंत तो म्हणटा,

इन मीन तीन
तीन ही गर्दी

आनी हे गर्दे भोंवतणी उदक. हें उदक जिणेचें. आनी गर्देंत जितो मूस ना. एके परीन काशि हो जितो मूस वो जितो नासलेलो मूस. अर्थाची विंगड विंगड वलयां निर्माण करून तांच्या आदारान भावाविश्कार घडोवन हाडून जिणेंतल्या कठोर वास्तवाचेर झगझगीत उजवाड घालप हो हे कवितेचो खाशेलो गूण. जितो मूस नासप म्हळ्यार जिणेचो अभाव आनी तो लेगीत जिवनान (उदकान) वेटाळिल्ले स्थितींत. हो जिवन आनी जिणे मजगतीं आशिल्लो विरोधाभास, लेपीींरीीं तो वाचप्यां मुखार उबो करता. हातूंतलो मूस मनशाचें क्षणभंगुरत्व वो क्षुद्रत्व स्पश्टपणान अधोरेखीत करता. ही प्रक्रिया अखंडपणान पुराय कवितेंत चलता. काशिची ही कविता गर्देंत जल्माक आयल्या पूण ती गर्देची न्हय. ती ताची. पूण ती ताची एकल्याची न्हय. ती लोलयेकाराची जावं येता तशीच पारशेकाराची जावं येता. आनी हो लोलयेकार जावं वो पारशेकार जावं वो वासू जावं तो कोण व्हड मनीस न्हय. तो सर्वसामान्य मनीस. तो मूळ-मनीस. आपणालें अस्तित्व सोदपी. ताचो हो अस्तित्व-सोद दोन तळथिरां मदीं चल्ला. केन्ना थापटी वाजत आनी मटको (शिवडो) फुटत हाचो भरवंसो ना. काशि म्हणटा,

वासु म्हणजे कोणूच न्हूं
वासु कोणूच न्हूं
वासु वासु न्हूं

वासुचें कोणाक पडूंक ना. काशिचेंय कोणाक पडूंक ना. ताची ही कविता. ही कविता, काशिचें म्हणप म्हणजे कवीन घाल्लें एक रुपडें. ह्या रुपड्याच्या खेळान तो वाचप्याचें लक्ष मनीसजिणे कडेन, साहित्यानुभवाच्या मूल स्रोता कडेन ओडून घेवपाचो यत्न करता आनी तांकां जिणे कडेन पळोवपाची एक खाशेली नदर दिता. काशि म्हंटा ह्या ताच्या ‘उतरां’तल्यान (नाममुद्रेंतल्यान) चतुर वाचप्यांचे मतींत आयलांच आसतलें की ताची ही ‘दृश्टी’ ‘संत-कोटीं’तली. निर्मय, निरपेक्ष, फकांडेर तशीच स्थितप्रज्ञ. देखून काशिचें हें म्हणप, ताची कविता सर्वकालगामी, सर्वलोकगामी आनी ताकाच लागून अभावगामी जावन जिणेच्या तत्त्वगिन्यानाच्या पांवड्यार पावता. पूण वयल्यान फकांडेर दिसपी हे कवितेच्या काळजांत मनीसपणाचे उमाळे उचंबळटात हाचो अणभव संवेदनशीळ वाचप्यांक आयले बगर रावना.

ह्या झेल्यांतले कविते वयल्यान अशें दिसता की कविची दृश्टी एके वटेन अस्तित्ववादा लागीं तर दुसरे वटेन नियतीवादा लागीं आपणाली सोयरीक जुळयता. खंयचेय भायले गजालीचो आदार घेनासतना फकत आपणाल्या अस्तित्वाच्या आदरा वरवीं खंयचेय घडणुके विशीं वो घडणुकां विशीं निर्णय घेवप आनी ताच्या परिणामाक तोंड दिवपाची तयारी दवरप ही साहित्यांतले अस्तित्ववादी विचारधारेची एक खाशेली वळख. तेच प्रमाण, संवसारांत घडपी साबार घडणुको आदींच कोणें तरी थारायिल्ले प्रमाण घडून येतात. फकत आपआपणाल्या सभावधर्मा प्रमाण वागप इतलेंच मनशाच्या हातांत आसता. हे विशींचें भान आसप हाकाच नियतीवादाची कुरू म्हणूं येता. काशिचे कवितेंत हे दोनूय विचार प्रवाह प्रत्यक्ष वो अप्रत्यक्ष तरेन व्हांवतना पळोवंक मेळटात. परंत हे दोनूय प्रवाह एकामेकांक आडखळी वो आडमेळीं हाडिनासतना जण एकल्याची परिणामकारताय वाडोवंक उपकारा पडटात आनी हे कवितेचें सर्वगामित्व बळिश्ट करतात.
..............



काशिचे कवितेची जातकुळी ही अशे तरेची. उतरां पलतडी रावन उतरां पलतडीचें उलोवपी.


काशिचे कवितेंतलीं उतरां हीं काशिचीं खाशेलीं उतरां. कवीचीं उतरां व्याकरणाचे बांदावळीचे बांदपास फाफसून उडयतात. व्याकरणाचे हे पास तिका बांदून दवरूंक शकनात. आनी जे कवितेक  ते बांदून दवरूंक शकतात ती कविता ‘कविता’ उरना. उरलीय जाल्यार तिगना, जगना. काशि कोंकणी भाशा मंडळान निर्मिल्ले भाशीक बांदावळीच्या भोंवर्‍यांत सांपडना. तो ताचो चक्रव्यूह भेदून भायर पडटा. ताचे हे करणेक लागून ताची कविता ‘कविता’ म्हण व्हड जाता, outstanding थारता. आनी ताच्या ह्या भाशीक विद्रोहाक लागून (घडये) तिका कोंकणी ‘काव्यमंडळा’ भायर सुवात मेळ्ळ्या. पूण काशिची ही भास एका कवीची भास. तिका तार्कीक निकश जशे लागू पडनात तशीच भाशीक भावनाशीळटाय तिका बादना. गरज थंय ती बंड करून उठ्ठा आनी आपले अभिव्यक्ती कडेन प्रामाणीक रावून मराठी, हिंदी, इंग्लेज, पुर्तुगेज बी साबार भाशांतली उतरावळ आपणायता. ‘भाशाशुद्धी’च्या रोगाची लागण तिका जावंक ना. तरी लेगीत ती कोंकणीच भास. गोंयांतले बार्देेसकारी कोंकणींत तो आपली कविता बरयता. ताची कोंकणी सारस्वतांचे कोंकणीक लागीं करिना. तो भोवजन समाजाची, जाय थंय किरिस्तांव भावांची कोंकणी आपणायता. आपणाल्या आविश्काराक बळगें दिवपी भास तो आपणायता, घडयता. ताचे हे भाशेक ‘तथागता’चे जिणेचें रुपडें आनी समकालीन वास्तवाचो सुवाद लाबला. ‘कविता’ ही सगल्यांत पयली एक भाशीक रचना आसता हें सत जण एकल्यान मतींत घेतल्यार काशिचे कडेन निर्मळ नदरेंतल्यान पळोवप आनी ती समजून घेवप शक्य जातलें.

आपणाले कवितेंत काशिन कोंकणीतल्या कांय म्हणण्यांचो वा ओपारींचो अर्थघन वापर केला. पूण अशें करता आसतना तो ते ते ओपारीची वा म्हणणेची मोडतोड, फिरवाफिरवी करता आनी तातूंतल्यान अकल्पीत, संवकळी भायरो अर्थ वा भावार्थ निर्माण करता. ताका लागून ताचे कवितेक खाशेलें तेज आनी ओज प्राप्त जाता. काशिची कविता कोंकणींतल्या हेर कवींपरस हे नदरेन लेगीत outstanding थारता. असो वापर कोंकणी कवितेेंत खुबूच उणो पळोवंक मेळटा. काशिचे कवितेंतल्यान ‘उतरांचो अर्थपूर्ण  खेळ’ अणभवूंक मेळटा.

कवीक ही उतरां मेळटात खंय ? आनी तो तीं वापरता कशीं ? हाचे विशीं काशि म्हणटा,

उतरांच आपसूक फाटीक लागतात
कवीच्या मोगांत पडटात
तेंकां घट्ट वेंगेंत घेवचीं
गच्च संभोग करचो
घळाघळां वतोवचें वीर्य
प्रत्येक उतरा-उतरांत
आनी जावचो
रिकामो
मर्ण येवन गेल्ल्यासारको


रचनाबंदाच्या मळार लेगीत काशिन जायते नवे नवे प्रयोग केल्यात. ‘डायरी काशिची’ हो लेगीत असोच एक प्रयोग. सॉनेट, नाट्यकाव्य, संगितिका हे सारकेले प्रयोगूय ताणें केल्यात. पूण प्रयोगा खातीर प्रयोग हो ताचो उद्देश ना. आशयाची खरसाण वाडोवन जिणेचो तळ दाखोवप हें ताचें लक्ष्य.
काशिची कविता पारंपरिक कोंकणी कविते परस भोवच वेगळी. ती खरेल्या अर्थान ‘समकालीन कोंकणी’ कविता. विसाव्या शेंकड्याच्या उत्तरार्धांतले मनीसजिणे संबंदान जे प्रस्न उपरासल्यात तांचो सोद तांकां सोब सारके शैलींतल्यान घेवपाची (एसआयसी) ती प्रयत्न करता....
………...

आपणाले कवितेंतल्यान काशिन मनशाचें दुख्ख, ताचें एकसुरेपण, ताची विश्‍वरचने पसून तुटिल्ल्याची, ‘विलगते’ची जाणीव (alienation), ताच्या दुख्खाच्यो असंख्य पती आनी रुपडीं, आनी तातूंतल्यान अणभवाक येवपी मनशाची असहाय्यताय वा मनीसजिणेची निरर्थकताय हांचो वेध घेवपाचो यशस्वी प्रयत्न केल्लो पळोवंक मेळटा. हे विशीं खोलायेन चिंतूंक गेल्यार दिसता, हाचेर मुखार वचून काशि सोद घेता, सोद घेत रावता तो मुळावे जिवनप्रेरणेचो. सातत्यान. अखंडपणान. तरेकतरांनी. काशि म्हणटा,

निमणें, मर्ण म्हणजे तरी कितें ?
आख्ख्या कांद्याचीं आख्खीं कल्लां काडून
जें उरता - तें.
आनीक एके कवितेंत काशि म्हणटा :
या अल्ला ऽऽ
आमी  गा बकरे
मर्णाआदींच मेल्ले
पूण तरीय सोसूंक जायना हें दोट्टी मर्ण
हालहाल
- हलाल


काशिची पुराय कविता ही खर्‍यांनी पळोवंक गेल्यार एका ‘हांव’ची काणी, एक कथा, कथा म्हळ्यार स्थळ, काळ, जल्म, मृत्यू हांचे फास्केंत बसपी वा ती मोडूंक पळोवपी कसलीय घडणूक, साबार घडणुको वो मनशां हांचे मजगतचें नाट्य. भितर काळ आनी अवकाश हांचे मदीं सातत्यान कितें न्हंय कितें एकासारकें ‘घडत’ आसता. हे ‘घडप’ लेगीत विशिश्टतायेन भरिल्लें आसता. ह्या ‘हांव’ ची ही कथा. जल्मापसून  मर्णामेरेनच्या ह्या ‘हांव’च्यो विंगड विंगड अवस्था, विंगड विंगड संस्कार, तांचो  सहयोग वा संयोग आनी तांचे मजगतचें नाट्य हो हे कथेचो (म्हळ्यार कवितेचो) आशय. हे कथेचो एक सूर ‘विलगताये’चो, ‘तुटिल्लेपणा’चो, ‘दुरावलेपणा’चो जाल्यार दुसरो सूर समाजीकतायेचो. व्यक्तीवादी दृश्टीकोणांतल्यान समाजीक आनी वैश्‍वीक आशय हांगा व्यक्त जाल्लो पळोवंक मेळटा. आपणाल्या सनातन प्राक्तनाचो एक आगळो सूर लेगीत कवी हांगासर लायतना आयकूंक येता. हो सगलो आविश्कार आपले कवितेंतल्यान घडोवन हाडपी ‘हांव’ एका वेगळ्या अर्थान विश्‍वव्यापी रूप धारण करता. हाका लागून काशिचे कविते मदल्या ‘हांव’चे कथेक म्हाकाव्याचोसो स्पर्श जाल्लेवरी जाणवता कित्याक तर तातूंतल्यान एक खेरीत प्रकारची अनादी-अनंत अशी शोकसंवेदना जागृत करपी कथा उकती जाता. एक भोव प्रचंड नैराश्यताय, उदासिनता तिका व्यापून उरल्या अशें पावला पावलाक जाणवत रावता. हांतुंतल्यान ‘मुक्ती’ मेळोवप हो ह्या ‘हांव’चो ध्यास. आनी हो ध्यासच हे कवितेचें आदिमूळ.

काशिची ही कविता एक ode (उद्देशिका) कशी. परंत तिगेलें स्वरूप परंपरेन चलत आयिल्ल्या ode सारकें ना, हें जाणून घेवचें पडटलें. हातूंत आनी जुने odes हांचे मजगतीं एक मुळावो वेगळेचार आसा - तो म्हळ्यार, पुर्विल्ली ode उखलापी प्रतिक्रियात्मक स्वरूपाची आसताली. काशिन हे तरेचे जुने कवितेंतलें आवाहन वो प्रतिक्रिया व्यक्त करपा विशींचें तंत्र आपणायलां. पूण तें तशा तशें आपणावंक ना. ताणें ताचें रूप पुरायेन बदलून उडयलां आनी ताची सांगड ‘समकाला’कडेन घाल्या. हे कवितेंतल्यान व्यक्त जावपी कवीची जाणीव ही अर्थहीनतेची, तुटिल्लेपणाची, पयशिल्लेपणाचीशी आशिल्ली अणभवूंक मेळटा आसली तरी लेगीत तातूंतल्यान तिगेली खाशेली व्यक्तीकेंद्रीतताय पळोवंक मेळटा. हाकाच लागून पुर्विल्ले हे प्रकारचे कवितेंतल्यान येवपी वर्णनां, निवेदनां वो ढोबळ प्रतिक्रिया हे सारक्यो गजाली काशिचे हे नवे odes कवितेतल्यान येनासतना तांचो आत्माविश्कार तितलोच आयिल्लो पळोवंक मेळटा.
काशिचे हे कवितेचेर काम्यूचो आऊटसायडर, नेमाडेंचो पांडुरंंग सांगवीकर, जी. एं.चो डॉन हांचो मुळावो प्रभाव आशिल्लो जाणवता. शंकर रामाणी, पु.शि.रेगे, पोएट बोरकार हांचोय अल्पस्वल्प प्रभाव ताचे कवितेचेर आनी कवी म्हण ताचेर जाल्लो दिश्टी पडटा.